İklim krizi bir sonraki finansal çöküşe nasıl yol açabilir?
15 Eylül 2008 günü, Lehman Brothers’ın çöküşüyle birlikte dünya yeni bir küresel finansal krize girmişti. Banka çalışanlarının ofislerinden karton kutularla ayrıldığı o sahneler, milyonlarca insanın işini, evini ve birikimini kaybettiği bir felaketin simgesi oldu. Bu çöküşün nedenlerinden biri de ABD’deki emlak balonunun patlamasıydı. “Güvenli” olduğu iddia edilen subprime mortgage kredilerine dayalı menkul kıymetler, küresel yatırımcıları milyarlarca dolarlık kayıplara sürüklemişti.
Bugün, 2008 krizinden sonra oluşturulan reformlar sayesinde büyük bankalar daha güçlü ve sermaye yapıları daha sağlam. Ancak giderek artan bir ses, yeni bir çöküşün yaklaşmakta olduğunu söylüyor: Bu kez nedeni finansal değil, fiziksel olabilir. ABD Senatosu Bütçe Komitesi’nin hazırladığı bir rapora göre, artan iklim felaketleri, emlak piyasasında 2008’dekine benzer bir sistemik şoka yol açabilir. “Evlerin değeri düşecek ve hanehalkının serveti eriyecek,” deniyor raporda. “Bu da en az 2008 kadar büyük bir ekonomik krizi tetikleyebilir.”
Sigorta krizi büyüyor: Ne ev alınabiliyor, ne kredi veriliyor
Ocak 2024’te, 2008 krizinden sonra kurulan Finansal İstikrar Kurulu, “iklim şoklarının” finans piyasalarında daha geniş çaplı bir kargaşayı tetikleyebileceği uyarısında bulundu. Şubat ayında ise ABD Merkez Bankası Başkanı Jerome Powell, bazı bankaların ve sigorta şirketlerinin iklim riski taşıyan bölgelerden çekilmeye başladığını açıkladı: “1015 yıl içinde bu bölgelerde ne ATM kalacak ne de banka şubesi. Hipotek alınamayacak hâle gelecek,” dedi Powell.
İklim riskinin en somut etkisi, konut sigortası pazarında yaşanıyor. Şirketler, Kaliforniya gibi felakete açık eyaletlerden sistematik olarak çekiliyor. Ev sahipleri ya fahiş fiyatlara sigorta yaptırmak zorunda kalıyor ya da poliçeleri yenilenmiyor. Oysa mortgage kredisi için sigorta zorunlu. Sigorta yoksa, kredi de yok. Böylece bankalar da o bölgelerden çekiliyor. Bu zincirleme etki, ev fiyatlarını düşürüyor ve borçlu ev sahiplerini batma noktasına getiriyor.
Bu yalnızca ABD’ye özgü bir durum da değil. Güney Avustralya’dan Kuzey İtalya’ya kadar, birçok ülkede benzer eğilimler görülüyor.
“Bu kriz diğerlerine benzemiyor, çünkü nedeni finansal değil, fiziksel”
Eski Kaliforniya Sigorta Komiseri Dave Jones’a göre, yaşanacak olan kriz ani değil, aşamalı olacak: “Sigorta şirketleri iflas edecek, primler artacak, mortgage temerrütleri çoğalacak. Varlık fiyatları düşecek, kredi muslukları kapanacak.” Ve en önemlisi, bu süreç durdurulamayacak. Çünkü diğer krizlerin tersine, burada sorun finansal sistemin iç dinamikleri değil; doğanın kendisi.
Wharton School’dan emlak finansmanı profesörü Ben Keys de benzer görüşte: “İklim riski döngüsel değil, tek yönlü ilerliyor. Kalıcı bir şok, daha küçük bile olsa, varlık fiyatları üzerinde ciddi ve uzun vadeli etkiler yaratabilir.”
“Karbon balonu”ndan bugüne: Merkez bankaları neden endişeli?
İklim temelli finansal risk kavramı ilk kez 2007’de sürdürülebilir yatırımcı Mark Campanale tarafından gündeme getirildi. “Kullanılamayacak karbon” fikri, yani hükümetlerin iklim hedeflerine ulaşmak için bazı fosil yakıt varlıklarını çöp hâline getireceği öngörüsü, zamanla akademik literatüre ve politika dünyasına girdi. 2015’te İngiltere Merkez Bankası Başkanı Mark Carney’nin bu konuda yaptığı konuşma, dönüm noktası oldu.
2017’de Çin, Almanya, Fransa ve İngiltere gibi ülkelerin merkez bankaları “Yeşil Finans Ağı”nı kurdu. Bu ağ, ABD Merkez Bankası’nın da katılımıyla 100’ün üzerinde üye topladı. Ancak Donald Trump’ın ikinci dönemine hazırlık yaptığı bugünlerde, bu yapıların işlevi sorgulanıyor.
Trump dönemi: Sigorta düzenlemeleri ve iklim verileri tasfiye ediliyor
Trump yönetimi, iklim değişikliğini “saçmalık” olarak tanımlayan bir söylemle, hem düzenleyici kurumları hem de bilimsel veri kaynaklarını hedef alıyor. Federal Sigorta Ofisi, 20182022 arasında 246 milyon poliçeyi analiz eden kapsamlı bir rapor yayımladı. Bu rapora göre, afet riski yüksek bölgelerde sigorta primleri %82 daha pahalı. Üstelik poliçelerin yenilenme oranları da çok daha düşük. Ancak Trump yanlısı politikacılar, bu ofisin kapatılması için yasa tasarısı sundu.
Trump yönetimi, FEMA gibi afet kurumlarını küçültmeye, Paris Anlaşması’ndan çıkmaya, eyaletlerin temiz enerji yasalarını iptal etmeye ve emisyon düzenlemelerini gevşetmeye devam ediyor. Tüm bu adımlar, iklim risklerinin finansal sistem üzerindeki etkilerinin ölçülmesini ve önlenmesini daha da zorlaştırıyor.
Gerçek risk nerede? Cevap: Gayrimenkulde
İngiltere’nin eski Finansal Hizmetler Kurumu Başkanı Lord Adair Turner’a göre, iklim temelli finansal kriz en olası biçimde emlak sektörü üzerinden tetiklenebilir: “Gerçek varlık fiyatlarının, özellikle de sigortalanamaz mülklerin değerinin düşmesi, finansal sistemi vurabilir.”
Nitekim Ocak 2024’te yayımlanan Federal Sigorta Ofisi raporu da tam bu riske işaret ediyor. Ve bu raporun yayımlanmasından kısa süre sonra, aynı kurumun iklim temelli finans ağından çekilmesi, ABD’nin artık bu riski ciddiye almayacağı anlamına geliyor olabilir.
Sonuç: Bir kriz yavaş ilerliyorsa, bu daha az tehlikeli olduğu anlamına gelmez
Son bir yılda, Los Angeles’ı kasıp kavuran orman yangınlarından, Avrupa’da kaydedilen en sıcak mart ayına; Dubai’yi durduran sağanaklardan, Kanada’daki binlerce kişiyi yerinden eden seller ve Japonya’daki tahliyelere kadar sayısız felaket yaşandı. Bu olayların hiçbiri tek başına sistemik bir finansal kriz yaratmadı. Ancak hepsi, yavaş ama derinleşen bir değişime işaret ediyor: İklim riski artık finans sisteminin doğrudan konusu hâline geliyor.
