Nükleer Silahların Yayılmasını Önleme Anlaşması’na dair bilinmesi gerekenler

İran, nükleer silahların yayılmasını önlemeyi amaçlayan uluslararası bir anlaşmadan çekilmeye hazırlanıyor olabilir. Bu durum, İsrail'in İslam Cumhuriyeti'nin nükleer programına yönelik saldırılarının da etkisiyle Birleşmiş Milletler'in atom denetçisi ile artan gerilimin ardından geldi. İran'ın Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Anlaşması'ndan çekilmesi halinde, bu durum Tahran'ın atom hedeflerine diplomatik bir çözüm bulunması şansını azaltacak ve küresel silah kontrol çabalarına ciddi bir darbe vuracak.

Nükleer Silahların Yayılmasını Önleme Anlaşması nedir?

NPT olarak bilinen bu anlaşma atom diplomasisinin temel anlaşmasıdır. Anlaşma 1970 yılında yürürlüğe girdi ve aralarında İran'ın da bulunduğu 191 imzacısı bulunuyor. Yarım yüzyılı aşkın bir süredir nükleer silahların yayılmasını sınırlarken aynı zamanda barışçıl atom teknolojilerine erişimi de teşvik eden NPT, tarihteki en başarılı silah kontrol anlaşması olarak kabul ediliyor.

Anlaşma, BM Güvenlik Konseyi'nin beş daimi üyesi olan Çin, Fransa, Rusya, İngiltere ve ABD'nin nükleer silahlarına meşruiyet kazandırırken aynı zamanda bu ülkelerin cephaneliklerini kademeli olarak azaltmalarını gerektiriyor. Anlaşmayı imzalayan diğer ülkelerin bomba geliştirmeleri yasaklanıyor ancak karşılığında kanser tedavisi için tıbbi izotoplar ve elektrik için enerji santralleri gibi iyi huylu atom teknolojilerine erişimleri sağlanıyor.

Diğer imzacılar da nükleer yakıtı silahlara aktarmadıklarından emin olmak için uluslararası izlenmelerini kabul etmek zorunda kalıyor. BM'nin nükleer denetçisi olan Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı Kurumu (UAEK) müfettişleri, bölünebilir malzemenin her gramını takip etmekle görevlendirildi.

ABD, NPT'nin yürürlükte kalmasını sağlamada kritik bir rol oynadı. Müttefiklerine sağladığı güvenlik koruması sayesinde bu ülkelerin çoğu kendi nükleer cephaneliklerinin peşine düşmedi. Taahhütlerini ihlal etme tehdidinde bulunan ülkelere ise Amerika ticari yaptırımlar uyguladı.

İran neden anlaşmadan çıkabilir?

UAEK ve İsrail ile ABD dışındaki hemen hemen her ülke NPT imzacılarının sivil amaçlarla uranyum zenginleştirme hakkına sahip olduğuna karar verdi. İran her zaman nükleer silah değil nükleer enerji peşinde olduğunu savundu. İslam Cumhuriyeti, İsrail'in askeri saldırıları ışığında NPT'nin haklarını korumakta başarısız olduğunu iddia edebilir. UAEK, İsrail hava saldırılarının İran'ın önemli bir nükleer tesisine (Tahran'ın 400 kilometre güneyindeki İsfahan'a) kritik hasar verdiğini ve bunun ülkenin uranyum yakıt döngüsünü önemli bir süre için sekteye uğratabileceğini açıkladı.

İsfahan, İran'da uranyumun santrifüjler tarafından kullanılan hammaddeye dönüştürülerek hem nükleer enerji hem de bombalar için gerekli uranyum izotoplarının ayrıştırıldığı tek yer. İran, nükleer silah sahibi olmayan diğer ülkelerin (Arjantin, Brezilya, Japonya, Hollanda ve Almanya) uranyum zenginleştirmesine izin verildiği için atomik yakıt döngüsüne tam erişimine izin verilmemesinin ayrımcılık olacağını iddia ediyor.

Daha önce anlaşmadan çekilen oldu mu?

Sadece bir ülke NPT'den ayrıldı: 2003 yılında Kuzey Kore. Doğu Asya ülkesi üç yıl sonra ilk test cihazını patlattı ve şu anda fiilen nükleer silahlı bir devlet. Dört BM üyesi anlaşmaya hiç imza atmadı: Her ikisi de nükleer silahlara sahip olan Hindistan ve Pakistan; uzmanlar tarafından atom silahlarına sahip olduğuna inanılan ancak bunu resmi olarak doğrulamayan ya da reddeden İsrail ve Güney Sudan.

İran anlaşmadan ayrılırsa bunun etkisi ne olur?

NPT'yi imzalayan her ülke anlaşmadan çekilme hakkına sahip ve bu hak anlaşmanın 10. maddesinde açıkça yer alıyor. İran'ın anlaşmadan çıkması, ülkenin nükleer faaliyetlerinin niteliği ve kapsamı ile silahlanma yolunda ilerleyip ilerlemediği konusunda çok daha az şeffaflık anlamına gelecek.

İran'ın bu maddeyi kullanması halinde, UAEA denetçileri için saat işlemeye başlayacak ve bu noktadan üç ay sonra Tahran'ın nükleer programını inceleme haklarını kaybedecekler. Denetçi kuruluşun gözlemcileri günde birden fazla denetim gerçekleştiriyordu.

ABD Başkanı Donald Trump'ın ocak ayında göreve gelmesiyle birlikte ABD'nin UAEK nezdindeki büyükelçilik görevi sona eren Laura Holgate, İran'ın çizgiyi aşması ve nükleer bomba geliştirmesi halinde bunun “yayılma basamaklarına” yol açabileceğini söyledi. Almanya, Japonya, Polonya, Suudi Arabistan ve Güney Kore'deki yetkililer son yıllarda nükleer caydırıcılığı kamuoyu önünde tartışmaya açtılar. Ukrayna, Soğuk Savaş'ın ardından toprak garantileri karşılığında Sovyetlerin burada konuşlandırdığı silahları geri verdi ancak daha sonra bu garantiler yerine getirilmedi.

İran ve nükleer silahların yayılması konusundaki endişeler neler?

2015 yılında İran, BM Güvenlik Konseyi'nin beş daimi üyesi ve Almanya ile yaptırımların hafifletilmesi karşılığında nükleer çalışmalarını sınırlandırmayı kabul ettiği dönüm noktası niteliğinde bir anlaşma imzaladı. Uranyumu 15 yıl boyunca yüzde 3.7'nin (nükleer enerji santralleri için gerekli bölünebilir izotop uranyum-235 konsantrasyonu) ötesinde zenginleştirmeyeceğini ve zenginleştirilmiş uranyum stokunu 300 kilogram (661 pound) ile sınırlandıracağını taahhüt etti.

Trump ilk döneminde, UAEK ülkenin anlaşmaya uyduğunu doğrulasa bile, İran'ın bomba geliştirmesini engellemek için işe yaramadığını iddia ederek 2018'de anlaşmadan çekildi. O tarihten bu yana İran'ın nükleer programı hız kazandı. Bu yılın mayıs ayında yayınlanan bir UAEA raporunda, İran'ın yüzde 60 oranında zenginleştirilmiş uranyum stokunun önceki üç aya göre neredeyse yüzde 50 artarak 409 kilograma ulaştığı belirtildi. Bu hacimdeki malzeme İran'ın silahlanmayı seçmesi halinde, yaklaşık 10 nükleer bombanın çekirdeğini oluşturmak için gereken yüzde 90 seviyesine kadar hızlı bir şekilde saflaştırılabilir.

UAEK, 12 Haziran'da NPT yükümlülüklerini yerine getirmediği gerekçesiyle İslam Cumhuriyeti'ni kınama kararı aldı. UAEK, İran'ın UAEK denetçileriyle işbirliği yapma sorumluluğunu ihlal ettiğini ve denetçilerin ülkenin nükleer programının yalnızca barışçıl olup olmadığını belirleyemediğini açıkladı.