İran küresel petrol ticaretine nasıl zarar verebilir?
ABD'nin İran'ın nükleer tesislerine yönelik hava saldırıları, İran'ın çatışmada henüz kullanmadığı bir seçeneğe odaklanılmasına neden oluyor: özellikle kritik Hürmüz Boğazı üzerinden bölgesel petrol ticaretini sekteye uğratmak. İran, her gün dünya petrol arzının beşte birinin geçtiği boğazı birçok kez kapatmakla tehdit etti. Ancak pratikte Tahran'ın elinde, düşmanlarına zarar verirken en büyük petrol alıcısı Çin gibi müttefikleri üzerindeki etkiyi sınırlandıracak bir yanıt ayarlamak için birçok seçenek var.
Hürmüz'ün birkaç saat ya da günden fazla süreyle tamamen kapatılması pek çok gözlemcinin ihtimal dışı gördüğü bir kabus senaryosu. JPMorgan analistlerine göre bu durum, petrol akışını durduracak ve ham petrol fiyatlarını neredeyse yüzde 70 oranında artırarak küresel enflasyonu körükleyecek ve büyüme üzerinde ağır bir yük oluşturacaktır.
Geçen hafta cuma gününe kadar bölgeden ve hatta Hürmüz üzerinden yapılan petrol sevkiyatı çatışmadan nispeten zarar görmemişti. İran'dan yapılan sevkiyatlar arttı ve Hürmüz Boğazı'ndan geçen petrol tankeri faaliyetleri büyük ölçüde sabit kaldı. Yine de Yunanistan Denizcilik Bakanlığı pazar günü ülkenin gemi sahiplerine boğazın kullanımını gözden geçirmelerini tavsiye etti.
Önündeki seçenekler
ABD saldırılarına misilleme olarak petrolü hedef almayı seçerse, İran'ın Hürmüz'e kıyısı olması Tahran'a bölgedeki gemileri daha düşük etkili bir şekilde taciz etmekten, tankerlere insansız hava araçları ve bombalarla saldırarak boğazı ticari ticaret için geçilmez hale getirmek gibi daha uç alternatiflere kadar bir dizi seçenek sunuyor.
Columbia Üniversitesi Küresel Enerji Politikası Merkezi'nde yerleşik olmayan araştırmacı Daniel Sternoff ABD saldırısı gerçekleşmeden önce merkezin podcast'inde yaptığı açıklamada, “İran Hürmüz Boğazı’nda harekete geçmeye karar verirse, bunun çok çeşitli sonuçları olabilir. Her türlü sonucu doğurabilecek bir dizi senaryo çizebiliriz” dedi.
İran da nihayetinde petrol akışını engelleyecek eylemlerden kaçınabilir, yakın tarih arz tehditlerinin boşa çıktığı örneklerle dolu. Tahran ne yaparsa yapsın, kendi enerji altyapısına karşı misilleme olasılığını ve akışların kesintiye uğraması halinde Çin'i kızdırma olasılığını tartmak zorunda kalacaktır. Ayrıca Çin için bir diğer önemli petrol kaynağı olan kendi sevkiyatlarına karşı misilleme potansiyelini de göz önünde bulundurmak zorunda kalacak.
Gemileri taciz etmek
Tahran için kolay bir adım, Hürmüz'den geçen ticari gemilere yönelik tacizleri arttırmak olacaktır. İran geçmişte gemileri alıkoymuştur ki bu durum mürettebatları korkutuyor. Bahreyn'de faaliyet gösteren bir deniz koalisyonu olan Birleşik Deniz Kuvvetleri'ne göre küçük İran gemilerinin ticari gemilere yaklaşması zaten bir süredir devam ediyordu ve mevcut gerginliklerin bu uygulamayı daha tehlikeli hale getirdiği uyarısında bulundu.
İran'ın ne kadar saldırgan olacağına bağlı olarak, bu durum gemileri batılı donanmaların koruması altında konvoylar halinde seyahat etmeye zorlayabilir. Bu durum denizcilik sektörü için son derece verimsiz olacaktır ancak tanker filosunda yeterli sayıda gemi bulunması halinde petrol arzını etkilemeyecektir.
Frekans bozma
Çatışmanın şu ana kadar denizcilik üzerindeki başlıca etkilerinden biri GPS sinyallerinin yaygın bir şekilde bozulması oldu. 13 Haziran'dan bu yana günde yaklaşık bin gemi bu durumdan etkilendi. Bu kesinti, belirli koşullarda güvenli bir şekilde seyir yapmayı zorlaştırıyor ve salı günü meydana gelen petrol tankeri kazasında da muhtemelen bir etken oldu. İki tankerden birinin sahibi olayın çatışmayla bir ilgisi olmadığını ancak zamanlamanın olağandışı olduğunu söyledi.
Deniz mayınları
Deniz mayınları boğaz trafiğini caydırarak önemli bir tedarik etkisi yaratma potansiyeline sahip olsa da İran'ın kendi gemileri için ortaya çıkan risk bu hamleyi daha az olası hale getirebilir. Bloomberg her gün Hürmüz'den geçen 10 bin tonun üzerindeki her gemiyi takip ediyor. Günde yaklaşık 110 ila 120 gemi geçiyor ve cuma gününe kadar herhangi bir aksaklık belirtisi görülmedi. 2019 yılında Amerikalı yetkililer, İran'ın Körfez girişinde bir tankerin tahliyesine neden olan mayın patlamasına karıştığını gösterdiğini söyledikleri görüntüler yayınladı. Tahran o dönemde olaya karıştığını reddetmiş ve geminin sahibi de ABD'nin patlamanın bir mayından kaynaklandığı iddiasını yalanlamıştı.
Husilerin oyun kitabı
İran, İsrail'in Gazze'deki savaşına karşılık olarak Kızıldeniz'deki ticari gemilere saldıran Husi savaşçıların taktiklerini taklit edebilir. Husilerin ticari gemileri balistik füzeler, insansız hava araçlarıyla hedef alması, gemi sahiplerini Süveyş Kanalı'ndan geçmek yerine Afrika çevresindeki daha uzun rotayı kullanmaya zorladı ve bölgedeki ticari trafik 2022-2023 seviyelerine göre yaklaşık yüzde 70 oranında azaldı.
Grup resmi olarak ABD, Birleşik Krallık ya da İsrail'le bağlantılı gemileri hedef almış olsa da bu bağlantı genellikle zayıftı ve saldırıların tüm gemi trafiği üzerinde ürpertici bir etkisi oldu. Hürmüz'den geçen gemilerin kullanabilecekleri alternatif bir rota olmadığından riskler kaçınılmaz olarak farklı olacaktır. Ancak İran'ın caydırıcı bir etki yaratacak kadar gemiyi hedef alması halinde tedarik etkisi önemli olabilir.
Bölgesel hedefler
İran'ın petrolü kesintiye uğratma seçenekleri sadece Hürmüz'le sınırlı değil. Örneğin Irak'taki Basra petrol sahaları İran sınırından sadece birkaç kilometre uzakta. Suudi Arabistan 2019 yılında Abqaiq'teki petrol işleme tesislerine düzenlenen ve küresel ham petrol arzının yaklaşık yüzde 7'sinin kesilmesine neden olan saldırıdan İran'ı sorumlu tutmuştu.
Analistler, petrol üretimini doğrudan hedef haline getirecek bir misillemenin, göz ardı edilemese bile iki tarafın da çıkarına olmayacağını söylüyor. Uydu görüntülerine göre İran, Kharg Adası'ndaki kilit ihracat terminalini doldurdu ve ham petrol ihracatını artırıyor. Bu tesisin bu kez hedef alınması halinde İran önemli bir gelir kaynağını kaybedecek ancak aynı şekilde karşılık vermemek için çok az nedeni olacaktır. Bu senaryoda tek gerçek kazananlar bölge dışından petrol tüccarları ve üreticileri olacaktır.
Tam kapatma
Hürmüz için en uç senaryo tam ve uzun süreli bir kapanma. Bölgeden çıkan günde yaklaşık 20 milyon varil ham petrol ve yakıt için başka bir deniz yolu yok. OPEC+ üyeleri Suudi Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleri teorik olarak artırabilecekleri yedek kapasiteye sahip olsalar da petrolü ihracat pazarlarına ulaştırmak için Hürmüz'e alternatifleri çok sınırlı.
Denizcilik araştırma danışmanlık şirketi Drewry'nin yöneticilerinden Navin Kumar, “Hürmüz Boğazı'nın hiçbir senaryoda kapanacağına inanmıyoruz. Belki bir ya da iki günlüğüne ama bir hafta ya da daha uzun bir süre kapanma ihtimali yok. Bu pek olası değil” ifadelerini kullandı.
Geçmişte birkaç kez transit geçişi kesme tehdidinde bulunmasına rağmen İran bu tehdidini hiçbir zaman yerine getirmedi ve bunu uygulayabilecek askeri kapasiteye sahip olup olmadığı da belirsiz. ABD Başkan Yardımcısı JD Vance pazar günü yaptığı açıklamada böyle bir hamlenin Ortadoğu ülkesinin ekonomisi için intihar olacağı uyarısında bulundu. Energy Aspects danışmanlık şirketinin araştırma direktörü Amrita Sen, “Ticaret akışında on yıllardır yaşadığımız en büyük kesintiyle karşı karşıyayız, fiyatlar fırlar” dedi.
