Temel Reis ıspanaksız, Mickey Mouse eldivensiz: Telif süresi dolan eserler kamu malı mı oluyor?

Kamuya mal olma kavramı felsefi olarak son derece ilham verici olsa da günümüzde genellikle çok bilinen eserlerin telif hakkı süresinin sona ermesine ilişkin haberlerle gündeme geliyor. Örneğin, Antoine de Saint-Exupéry’nin unutulmaz eseri Küçük Prens, 1 Ocak 2015 itibarıyla kamuya mal olmuş ve onlarca yayınevi tarafından yeniden basılmasının yanı sıra, Küçük Prens temalı ürünlerin de piyasaya sürülmesine yol açtı. Son zamanlarda Mickey Mouse’un kamuya mal olduğuna dair haberler basına yansıdı.

Bir eserin kamuya mal olup olmadığını anlamak her zaman kolay olmuyor zira her ülkenin telif süreleri bakımından farklı kuralları olabiliyor.  Örneğin, Türkiye’de telif hakkı koruma süresi en temelde eser sahibinin yaşamı boyunca ve ölümünden itibaren 70 yıl olarak belirlenmiştir. Buna karşın, bazı ülkelerde bu süre 50 yıl iken, ABD’de 95 yıla kadar uzayabiliyor. Bunun yanı sıra ilgili eserin, telif koruması dışında başta marka olmak üzere başka fikri mülkiyet haklarının korumasına tabi olması da mümkün. Dolayısıyla basına yansıyan haberler her zaman durumu hukuki olarak doğru yansıtmıyor.

1 Ocak 2025 itibarıyla, kültürel anlamda önemli yere sahip olan Temel Reis ve Tenten gibi karakterlerin bazı ilk versiyonları da ABD’de kamuya mal olmuş olmakla birlikte bu durum da anılan karakterlerin her yönüyle serbestçe kullanılabileceği anlamına geliyor.

Ülkemizde Temel Reis adıyla bilinen Popeye, ilk kez 17 Ocak 1929 tarihinde karikatürist E.C. Segar’ın “Thimble Theatre” adlı çizgi romanının “Gobs of Work” hikayesinde yan karakter olarak yer aldı ve daha sonra Safinaz adıyla tanıyıp sevdiğimiz Olive Oyl’ı sevgilisi “Kabasakal” (Ham Gravy)’den ayırıp, onun yerine bir ana karakter olarak belirmeye başladı. İşte Temel Reis’in yayınlanmasından 95 yıl sonra kamuya mal olan versiyonu, bu anılan karikatürde yer alan ilk halidir.

Amerika’da kamu malı haline gelen bu tipleme, her ne kadar günümüzde Temel Reis ile eşleştirdiğimiz çapa dövmesi, ağzının köşesindeki piposu ve alaycı kişiliği gibi karakteristik özelliklerini barındırsa da örneğin ıspanak yiyerek kaslarını büyütme niteliğini kapsamıyor; zira Temel Reis ilk kez 1932 yılında yayınlanan karikatürde ıspanakla güçlenme özelliğini gösteriyor.

Dolayısıyla 1 Ocak 2025 itibariyle Temel Reis karakterinin kamuya mal olmuş olduğunu söylemek doğru değil. Zira burada kamuya mal olan eser, 17 Ocak 1929 tarihinde karikatürist E.C. Segar’ın “Thimble Theatre” adlı çizgi romanının “Gobs of Work” hikayesi ve bu kapsamda çizilen karakter ile sınırlı.

Benzer bir tartışma daha önce çok daha global ölçekte, Mickey Mouse için yapıldı. Zira 1 Ocak 2024 tarihinde Mickey Mouse’un kamuya mal olacağının duyurulmasıyla global anlamda ciddi bir tartışma başladı. Oysaki burada da aslında kamuya mal olan tipleme, Disney’in 1928’de yayınladığı siyah beyaz “Steamboat Willie” isimli kısa çizgi filminde yer alan ve Mickey Mouse’un ilk versiyonu olan bir figürdür.  Geçtiğimiz yıl bu tiplemenin kamuya mal olduğu aynı gün, bu karakterden esinlenen “Mickey’s Mouse Trap” (daha sonra ismi “The Mouse Trap” olarak değiştirilmiştir) isimli düşük bütçeli korku filminin yapımının duyurulması da pek şaşırtıcı olmadı.

Steamboat Willie’de yer alan Mickey Mouse karakterinin önemli bir özelliği -veya eksikliği- bu karakter ile özdeşleştirdiğimiz büyük beyaz eldivenleri giymiyor olmasıdır. Ayrıca Mickey Mouse bu çizgi filmde hiç konuşmuyordu. Bu sene ABD’de kamuya mal olan yeni karakterlere ek olarak, 31 Temmuz 1929'da yayınlanan "The Karnival Kid" isimli kısa çizgi filmin telif koruma süresi de sona ermiş olup, bu film ilk kez ikonik beyaz eldivenlerini giyen ve yine ilk kez sahnede konuşan bir Mickey Mouse tiplemesini içeriyor.

Tenten bakımından ise durum biraz daha farklıdır. Bir Belçika gazetesinde ilk kez 1929 yılında yayınlanan ve Hergé – gerçek ismi George Prosper Remi - tarafından "Tenten Sovyetler Topraklarında" hikayesi ile yaratılan genç muhabir Tenten ve köpeği Milou’nun en eski tiplemeleri de ABD’de 1 Ocak 2025 itibariyle kamuya mal olmuşsa da ülkemizde telif hakkı süresi, çizerin ölümünden sonra 70 yıl boyunca devam ettiği için, Hergé’nin 1983’te vefat etmesi nedeniyle, Tenten’in ülkemizde kamuya mal olması 2054 yılına kadar gerçekleşmeyecek.

Görüleceği üzere; kamuya mal olma, yalnızca klasik sanat ve edebiyat eserleri için değil, popüler kültürün bir parçası haline gelen yapıtlar için de önemli hukuki ve kültürel etkiler doğurmaya devam ediyor.

Önemle vurgulamak gerekir ki kamuya mal olma, bir eserin tamamen serbestçe kullanılabileceği anlamına gelmiyor. Öncelikle yukarıda örneklerine yer verildiği üzere, hükümetlerin farklı telif rejimlerini ve sürelerini kabul etmeleri, eserlerin kamuya mal olma tarihlerinde/biçimlerinde değişikliklere yol açabiliyor. Bu nedenle, eserlerin hangi ülkede ve hangi şartlarla kamu malı haline geldiğine dikkat edilmeli. Ayrıca kamuya mal olma müessesinin sadece telif haklarına ilişkin olduğu da göz önünde bulundurulmalı. Yapımcı şirketler, ilgili karakterlerin farklı versiyonları veya belirli görselleri için süresiz olarak yenilenebilecek marka haklarına da sahip olabilirler. Bu nedenle, ülkemizde kamuya mal olmuş karakterlerin dahi kullanımında diğer fikri ve sınai hakların ihlal edilmemesine özen gösterilmeli.