Laboratuvarda üretilen taşlar, Botsvana’nın elmas zenginliğini elinden alıyor

Botsvana genelinde devlet kliniklerinin önündeki hasta kuyrukları uzuyor, devlet ihalelerine bağlı inşaat şirketleri işçi çıkarıyor ve üniversite öğrencileri, kendilerine vaat edilen harçlık artışlarını alamadıkları için dersleri boykot etmekle tehdit ediyor. Bu ekonomik yavaşlama, sadece birkaç yıl önce dünyanın en zengin elmas yataklarının 2,5 milyonluk nüfusa sahip, seyrek nüfuslu çöl ülkesine ücretsiz ve verimli sağlık hizmetleri sunma ve yurt içi ve yurt dışındaki öğrencilere yükseköğrenim desteği sağlama imkanı verdiği dönemden keskin bir dönüş anlamına geliyor. Güçlü kamu maliyesi, Botsvana’nın vatandaşlarına, Güney Afrika'nın kıskandığı düzeyde destek sağlamasına olanak tanımıştı.

Yaklaşık 60 yıl sonra ibretlik bir öyküye dönüştü

1967’de keşfedilen elmaslar, o dönem yalnızca birkaç kilometrelik asfalt yola sahip, kırsal ve geri kalmış bir ülkeyi, kişi başına düşen gelirde Sahra Altı Afrika’nın en zengin ülkesine dönüştürdü. Yaklaşık 60 yıl sonra ise elmas piyasasındaki kriz, bu keşfi bir lanete ve tek bir emtiaya aşırı bağımlı olmanın tehlikelerine dair ibretlik bir öyküye dönüştürdü.

Devlet Başkanı Duma Boko ağustos ayında yaptığı bir konuşmada, “Onlarca yıl boyunca elmaslara fazlasıyla yaslandık ve bel bağladık. Elmaslar bize uzun süre iyi hizmet etti ama bugün acı verici bir şekilde bu modelin sınırına ulaştığını görüyoruz. Bu artık yalnızca ekonomik bir sorun değil; ulusal düzeyde sosyal ve varoluşsal bir tehdit" dedi. Doğal elmas piyasası krizde; özellikle ABD’de (elmaslar için en büyük pazar) ucuz laboratuvar yapımı eşdeğerler, talebi ciddi şekilde düşürdü. Mücevher sigortacısı BriteCo Inc.’e göre, geçen yıl evlilik yüzüğü alımlarının neredeyse yarısı bu sentetik taşlardan oluştu; oysa bu oran 2019’da sadece yüzde 5’ti. Çin’de lüks perakende sektörünün çöküşü ve ABD tarifelerinin ticaret üzerindeki etkisi de sektöre zarar verdi.

Laboratuvar yapımı taşlar haftalar veya aylar içinde üretilebilirken, doğal elmaslar milyarlarca yıl süren jeolojik süreçlerle yerin derinliklerinde aşırı ısı ve basınç altında kristalleşmiş karbondan oluşur ve volkanik patlamalarla yeryüzüne taşınırlar. Üstelik doğal elmaslar, sentetik rakiplerine göre çok daha pahalı. 

İhracat gelirlerinin yüzde 80’i

Bunların artan popülaritesi, maden tarihçisi Duncan Money’ye göre geçen yüzyılın başlarında Namibya kıyılarında keşfedilen bol miktarda alüvyon elmasın fiyatları çökertmesinden bu yana pazarda yaşanan en büyük sarsıntı. Bu durum, Botsvana’nın ihracat gelirlerinin yüzde 80’ini ve hükümet gelirlerinin üçte birini sağlayan kaynağı kesiyor. Elmas değerinde defalarca yaşanan düşüşlerin ardından, Anglo American Plc, dünyanın en büyük elmas şirketi olan ve Botsvana’daki elmasların neredeyse tamamını hükümetle ortaklaşa işleten De Beers’i satmayı planlıyor.

Ekim ayında bağımsızlıktan bu yana iktidarda olan siyasi partiyi iktidardan düşüren Boko’nun yönetimi, krize karşı hızla harekete geçmeye çalışıyor. Temmuz ayında hükümet, Malezya merkezli PEMANDU Associates’i ekonomik çeşitliliği hızlandırmak için danışman olarak görevlendirdi. 21 Ağustos’ta ise Boko, Facebook’ta yaptığı bir açıklamayla, çok da bilinmeyen Katarlı bir grup olan Al Mansour Holdings’in 12 milyar dolarlık yatırım planladığını duyurdu. Ancak bu sermayenin nasıl kullanılacağına dair çok az bilgi vardı ve aynı grup, son haftalarda altı Afrika ülkesine toplamda 100 milyar doları aşan yatırım sözü vererek vaatlerinin güvenilirliğini sorgulattı.

Binlerce kişi işsiz kaldı

25 Ağustos’ta Boko, bir kamu sağlığı acil durumu ilan etti ve emeklilik fonları ile sigorta şirketlerinden müdahale için destek istedi. Hükümet, personel alımlarını dondurdu ve Botsvana Doktorlar Birliği başkanı Kefilwe Selema’ya göre ilaç, tıbbi malzeme ve ekipman eksiklikleri yaşanıyor.

Devlet projelerine bağımlı inşaat firmaları için durum daha da vahim. Ülkenin en büyük inşaatçılar derneği Tshipidi Badiri Builders Association’un başkanı Tshotlego Kagiso, “Üyelerimizin çoğu işçi çıkarmak zorunda kaldı" dedi. Önceki dönemde 800’den fazla üyeye sahip olan örgütte birçok üye artık aidatlarını bile ödeyemiyor. “Çoğu şirket faaliyetlerini askıya aldı, birçoğu da hükümet harcamalarının yavaşlaması nedeniyle tamamen kapandı” diye ekledi ve binlerce kişinin işsiz kaldığını belirtt.i 

Ülkenin ekonomik verileri, keskin bir çöküşü ortaya koyuyor ve De Beers’in pazarlama sloganı olan “Elmas sonsuzdur” ifadesini çürütüyor. Uluslararası Para Fonu (IMF), Botsvana’nın 2025 yılı bütçe açığının GSYİH’nin yüzde 11’ine ulaşacağını öngörüyor. Bu oran, 2009’daki küresel mali krizden bu yana en büyük açık ve bu yıl Sahra Altı Afrika’daki en büyük bütçe açığı olacak. IMF verilerine göre devlet borcu 2025’te GSYİH’nin yüzde 43’üne yükselecek; bu oran son iki yılda neredeyse iki katına çıkacak ve yasal sınırı aşacak.

Haziran ayında Maliye Bakanlığı, 2025 için öngördüğü yüzde 3,3’lük büyüme tahmininden vazgeçti ve ekonominin yüzde 0,4 küçülebileceğini açıkladı. Ülkenin döviz rezervleri son bir yılda yüzde 27 düştü. Temmuz ayında Citigroup Inc., Botsvana’nın yönetilen para birimi pula’yı devalüe etmeye devam etmesi gerekeceğini öngördü. Ülkede ilk kez bir ara dönem bütçe değerlendirmesi yapılması planlanıyor. De Beers ile ortaklık yürüten Debswana ise kapasitesinin yalnızca yüzde 60’ında faaliyet gösteriyor.

Maliye Bakanlığı Müsteşarı Tshokologo Kganetsano, “Botsvana, ciddi bir gelir düşüşü yaşıyor. Bu durum, hükümetin finansal istikrarını ve işleyişini tehdit eden büyük likidite sorunlarına yol açıyor" dedi. Yıllarca borçlanmayı sınırlı tutan ülke, şimdiden borçlanmaya yöneldi. Mayıs ayında Afrika Kalkınma Bankası’ndan 304 milyon dolar, temmuz ayında OPEC fonundan 200 milyon dolar kredi aldı.